چاوپێکەوتن

پرسیارو وەلام بۆ گۆڤاری (روون) (دەربارەی چەمكی عەلمانیەت) 
6/4/2015
پ/1: بەڕێزت لەماوەی ئەو ئەزمونە مەعریفی و فیكريەدا كه گوزەراندووتە چۆن لە عەلمانییەت تێگەشتوویت؟ ئەگەر بكرێت لە دیدی خۆتەوە پێناسەیەكی كورتی ئەو چەمكەمان بۆ بکەیت.

وەڵام: عەلمانیەت پێناسی جیاوازیی نیە، چونكە ڕێبازێكی تایبەتە. پوخت و كورتترین پێناسی، بریتییە لەمە: (عەلمانیەت بریتییە لە جیاكردنەوەی ئاین لە دەوڵەت و دەسەڵات و كۆمەڵگەو تەسككردنەوەی لە پەیوەندییەكی بێ‌ گیان لە نێوان خوداو بەندەدا) . 
پ2  كاتێك باس لەو چەمكە  ئەكرێـت ئەوترێت عەلمانیەت:  میانەڕەوو تونڕەوی هەیە، ئێوە تا چەند لەگەڵ ئەم دابەشكردنەدان؟

وەڵام: ئەوە ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگرە كە عەلمانیەتیش وەك هەر ڕێبازێكی تری فكریی، توندڕەویی و میانەڕەویی تێدا هەیە. ئەڵبەتە كە دەڵێم میانەڕەو مەبەست وەصفكردنی نیە، مەبەست ئەوەیە هەندێك لە پەیڕەوانی بیری لائیكیی و سیكۆلاریزم - وەك زۆربەی عەلمانییەكانی خۆرئاوای مۆدێرن- بە شێوەیەكی میانەڕەوانە بانگەشە بۆ بیری خۆیان دەكەن، یان هەڵس و كەوت دەكەن. لە كاتێكدا زۆربەی عەلمانییەكانی لەمەڕ خۆمان و خۆرهەڵات بەگشتیی، توندڕەوانە بیر دەكەنەوە، یان لەگەڵ بەرانبەرەكانیاندا بە توندیی هەڵس و كەوت دەكەن.
     لەبەر ئەوە ئەو دابەشكردنە واقیعە، بەتایبەتی لە ڕەهەندی پراكتیكیدا. وەگەرنا لە ڕووی فكریی و جیهانبینییەوە ئاڵۆزییەكی زۆر لە هزری عەلمانییەكاندا دەبینرێت، كە ڕاو بۆچوونی بەرامبەر وەرناگرن و بە بڕیارو هەڵوێستی  پێشوەختەوە، لەگەڵ بەرانبەرەكانیاندا گفت و گۆ دەكەن. بۆیە وێنای توندڕەویی و پەڕگیرییان بەسەر دا زاڵە. ئەڵبەتە ئەمە بەو مانایە نیە كە غەیری ئەوان لە خاوەن ڕێبازەكانی تر بەو جۆرە نین. دیاردەكە بەڕێژەی جیا جیا لە شوێنكەوتووانی زۆربەی ڕێبازەكاندا هەیە، بە هەندێك لە ئیسلامییەكانیشەوە. 
    
پ3 :نوسەرو بیرمەندی ئێرانی (عبد الكریم سروش) لە باسی عەلمانیەتدا ئەڵێت :هەر چەندە  بانگەشەی  عەلمانیەتی میانەڕەو بكرێت، بەڵام دامەزرێنەرانی قوتابخانەی سیكۆلاریزم -عەلمانیەت-لە بنەڕەتدا مولحید و كۆمۆنیست و دژە ئاین بوون، بۆیە ئەبێت بەردوام بە گومانەوە مامەڵە لەتەك ئەو  تەوژمەدا بكەین ،تۆ تا چەند لەگەڵ ئەم بۆچونەدای؟

وەڵام: من ئەو قسەیەی (سروش)م نەدیوەو نەشمبیستووە، هەرچی بێت بەشێك لە بۆچوونەكەی جەختكردنەوەیە لەسەر هەمان ڕاستیی كە لە سەرەوە ئاماژەم پێ‌ كرد. بەڵام من لەو بەشەیدا ڕام جیاوازە كە دەڵێت: دامەزرێنەری عەلمانیەت مولحیدو كۆمۆنیست بوون، چونكە لە ڕووی مێژووییەوە بەو ڕەهاییە ڕاست نیە، پەیڕەوانی ئاینی مەسیحیەت لە خۆرئاوا كە بە شێوەیەك لە شێوەكان بڕوایان بە خوداو پێغەمبەرایەتی هەبوو، بانگەشەیان كرد بۆ عەلمانیەت، ئەویش وەك دەرهاویشتەیەكی ئاینی مەسیحیەت و تەعالیمەكانی ئینجیل كە هەموو (ئەسفار) و (ئایەتەكان)ی خاڵی كراونەتەوە لە باسی دەسەڵات و حوكم و سیستمەكانی ژیانی كۆمەڵگە.
     بۆیە، نە هەموو ڕابەرانی بیری سیكۆلاریزم مولحید بوون، نە ئەو بەشەش لە ڕابەرانی ڕەوتەكە كە مولحید بوون، هەموویان توندڕەو بوون، تەنها لەبەر ئەوەی مولحید بوون. بە گوزارشتێكی تر دەكرێ‌ بڵێین: توندڕەویی و میانەڕەویی دوو دیاردەو وەصفن، نە بڕواداریی و ئیمان، دەستەبەری لە صەدا صەدی  یەكەمیان دەكات، نە ببێَباوەڕیی و ئیلحاد، تاكە سەرچاوەی یەكەمیانە. چونكە هەردوو دیاردەكە، حاڵەت و وەصفن بۆ پەیڕەوانی هەردوو ڕێبازەكە، هەردوو نمونەكەش لە مێژوودا بینراون و لە سەردەمی هاوچەرخیشدا لەبەر چاومانن.

پ/4  عەلمانیەت لە جیهانی خۆرئاوا تا ڕادەیەكی باش ئازادیی و ماف و كەرامەتی بۆ توێژەكانی كۆمەڵگا دەستەبەر كردووە، بەڵام  لە جیهانی ئیسلامیدا لە دوای دەیان ساڵ ئەزموونی حوكمڕانی جگە لە شكست و قەیران و توندوتیژیی  هیچی بەرهەم نەهێناوە.

پرسیار: هۆكاری جیاوازیی ئەم دوو مۆدیلەی عەلمانیەت بۆچی ئەگێڕنەوە؟

وەڵام: لەم بابەتەدا بیركردنەوەو وێناكردنێكی هەڵە هەیە. كە تەواوی عەلمانییەكانی خۆرهەڵاتی بە هەڵەیەكی گەورەدا بردووە. تەنانەت لە پرسیارەكەی بەڕێزیشتاندا ڕەنگی داوەتەوە. ئەویش ئەوەیە: كە بیری عەلمانیەت بە واتای دوورخستنەوەی ئاینی مەسیحیەت لە ژیانی كۆمەڵگەو دەسەڵات و حوكم، كارێكی زۆر باش بوو. بەڵام گوێزانەوەی ئەم ئەزموونە بۆ خۆرهەڵالتی ئیسلامیی سەرلەبەری هەڵە بوو.
 بۆچی؟
   لەبەر تێنەگەیشتن لە هاوكێشەیەكی زۆر ئاسایی و ڕوون و سادە، كە هەندێك كەس پێی نازانن، هەندێك كەسیش باش پێیان زانیوە، بەڵام خۆیانی لێ‌ نابەڵەد دەكەن. ئەویش ئەمەیە: ئەوان ئەو ڕاستییەیان لێ‌ شێوا كە نە ژینگەكان یەكن، نە ئاینەكان یەكن، نە كتێب و دەقە پیرۆزەكان یەكن. بۆ نموونە عەلمانییەكانی لەمەڕ خۆمان بیریان نیە كە: نە قورئان ئینجیلە، نە مزگەوت كڵێسایە، نە مەلا  قەشەو حاخامە. نە ئیسلام مەسیحییەتە، نە كوردستان ئەوروپایە، نە هیچ لایەنێكی كەش و هەوای كۆمەڵایەتی ئەملا لەولا دەچێت.
  بۆ نموونە: (قورئان)ەكەی كتێبی پیرۆزی موسڵمانان، پڕیەتی لە باسی پرەنسیب و بەهاكانی دەسەڵاتداریی و حوكمڕانیی و دادگەریی و فەرمانڕەوایی و قەزاو سوپاو شوراو أولو الأمرو هتد. لە كاتێكدا (ئینجیل) ئەم باسانەی تێدا نیە.
یان (مزگەوتی موسڵمانان) جێی كۆبونەوەو دەردەدڵی كۆمەڵایەتی و چارەسەری گیروگرفت و كێشەكان، ڕازو نیازی نێوان خوداو بەندەگان، باوەڕداران و ڕابەریان، باوەڕداران خۆیان،د.. هتد، بووە. لەكاتێكدا (كڵێسا) قۆرخ بووە بۆ ڕازونیازو (طقوس) ێك لە نیوان خوداو بەندەكانیدا.
یان (مەلاو زانایانی ئیسلام) پشتیوانی زانست، بگرە بڵاوكەرەوەی زانست و مەعریفە بوون، لە كاتێكدا (قەشەی چاخە پێشووەكان) ڕێگری زانست بوون و بە دەیان زاناو بيرمەندیان كوشت، چونكە قسەیان لە زانست و گەردوون دەكرد. زانای فیزیایی و گەردوونناس (گالیلۆ) باشترین نموونەیە، كە قەشەكانی كڵێسا دادگایان كرد لەسەر ئەوەی ڕایگەیاند كە زەوی خڕە ! لە كاتێكدا زانایانی ئیسلام خۆیان باسی دەیان تیۆری فیزیاییان كردووەو مەلاو دەسەڵاتدرانی مزگەوت دەزگایەكی وەك (دار الحكمە)یان داناوە كە تەرخان كراوە بۆ وەرگێڕانی كتێبە لاتینی و هیندیی و فارسییەكان بۆ سەر زمانی عەرەبی. لەم کوردستانەی خۆماندا لە حوجرەو مزگەوتەکاندا دەزگای ئوسطورلاب دادەنراو وانەکانی گەردوونناسی (تشریح الأفلاك) دەخوێندرا.
    بە كورتیی، دەركنەكردنی ئەم دوو هاوكێشە جیاوازەو ئاشنانەبون بە سروشت و تایبەتمەندییەكانی ئیسلام و پەیامەكەی، تەواوی عەلمانیی و لائیكانی پەیڕەوی بیری سیكۆلاریزمی خۆرهەڵاتی ئیسلامی - بە كوردستانی خۆشمانەوە - بە هەڵەدا بردووە. 

پ/5 .لەدوای دەركەوتنیان لە زۆرێك لەوڵاتانی ئیسلامیدا سەلەفیەتی مەدخەلی  پشتگیری و پاڵپشتی خۆیان  بۆ حوكمڕانیەتی عەلمانی و نەیاری و دژایەتی بزافی ئیسلامی میانەڕەو ڕاگەیاند، عەلمانییەكان - بەتایبەت هەردوو حزبی دەستەڵات - جۆرێك لە دڵنیایی و شەرعیەتی ئاینیان مسۆگەر كردووەو كاری ئیسلامییەكان تا ئاستێك  تووشی پاشەكشێ و قەیران بووە، پێتان وایە  هەمان ئەو ئیرادەیەی كە لە خۆرئاوای مەسیحیدا  دین و دونیا ی  لە نێوان خودا و قەیصەری عەلمانی دابەش كر،  لەپشت ئەم پێكهاتنەی سەلەفی و عەلمانیيەتەوە خۆی حەشار دابێت؟

وەڵام: من وا نابینم كاری ئیسلامییەكان لە پاشەكشێ‌ و قەیراندایە. بە پێچەوانەوە عەلمانیەت و پشتیوانانیان لە ڕەوتە ئاینییەكانی دواكەوتوویان، لە قەیرانی تەواودان، قەیران بە واتای تەواوی قەیران و لە هەموو ڕەهەندە فكریی و كردەییەكاندا. چونكە گەشەی ڕابوونی ئیسلامیی و ئامانجداریی رەوتی ئیسلامیی و پرۆژەی دەوڵەتداریی لای ئیسلامییەكان، عەلمانیەتی نێونەتەوەیی هەراسان كردووە، لە كۆشكی سپییەوە، تا دەگاتە كوڵەسوچی بیری تەسكی عەلمانییەتی دەمامكدار بە ئاین و سیمای دوور لە جەوهەری ئاین.
     بۆیە ئەو پێشكەوتنەی ڕەوتی ئیسلامیی میانەڕەوو پرۆژەی سیاسی میانەڕەوی ئیسلامیی، بۆتە دووڕیانی كۆكەرەی عەلمانیەتی بۆیەكراو بە ئاین و عەلمانیتی دژە ئاین. ئەوەی لە میصر ڕووی داو ئەوەی لە لیبیاو تونس ڕوو دەدا، بەشێكە لەو پەلەقاژەیەی كە من پێم وایە بێ‌ ئاكام و نەزۆكەو لە داهاتوودا شكستی دەبینین. 

پ/6  عەلمانیەتی كوردی لە كەناڵ و میدیاكانیانەوە باس لە بەرەنگاربوونەوەی فیكر و بیرو بۆچوونی داعش و سەلەفی تونڕەو ئەكەن، لەولاشەوە ئاسانكاریی وپشتگیریی  سەلەفی  مەدخەلی ئەكەن و مینبەرو میحرابی زۆرێك لە مزگەوتەكانی هەرێمی كوردستانیان پێ سپاردوون، لەوێوە ئازادانە تەشهیرو دژایەتی بە ئیسلامییەكان ئەكەن و هەموو   بەشدارییەكی سیاسی و خەباتی مەدەنی و دیموكراسی و  هەڵبژاردنێك  بە بەزاندنی  سنووری شەرع و ڕۆشتن بەرەو كوفر و جەهەننەم ئەبیین، بە ڕای بەڕێزتان  دەستەڵاتی عەلمانی لەم نیفاقە سیاسییەدا چ قازانج و دەستكەوتێكی فەراهەم كردووەو تا چەندە بەرپرسیارێتی ئەخلاقی و مەعریفییان ئەكەوێتە ژێر پرسیارەوە؟

وەڵام: من پێم وایە ئەمە قۆناغ و بوارێكە، دەبوایە بیگەینێ‌ و پێیدا تێپەڕین. دەبێت ماهییەتی (نیفاقی سیاسی)، هەمان كات حەقیقەتی (نیفاقی ئاینی) دەركەوێت. ئەمەش گەورەترین كارەساتە، كە لەیەك كاتدا سیستم و حومكداریی بەئایدیۆژیا دەكرێت و لەگەڵیدا بەشێك لە ئاین و دروشمەكانی دەكرێنە بووقی خزمەت بە بیرو ئایدیای دژە ئاین؟ بۆیە وەك پێشتر وتم: هەردوو ڕووی عەلمانیەت لە قەیراندان و هەردوو بەرەی دژه دین و دینی ساختە باجی ئەو دوو فاقەییە دەدەن و دەبێ هەموو ئەوانەی لە دژایەتیی دیندا هاوكارو پشتیوانی یەكترن، بەرپرسیارێتی هەموو نسكۆ سیاسی و ئەخلاقی و ئیدارییەكان لە ئەستۆ بگرن.  

پ/7  لەم ماوانەی پێشوودا لە لایەن هەندێك میدیای ڕاسپێردراوو كەسایەتی و باڵی ناو عەلمانییەوە  لە چوار چێوەی پرۆژەیەكدا بەناوی: ( ئاین بۆ تاك و دیموكراسی بۆ هەموان)  لە ڕێگەی ورووژاندنی كۆمەڵێك بابەتی هەستیارەوە، كەوتە بەزاندنی هەندێك هێڵی سوورو پەلاماردانی بزافی ئیسلامی بە شێوەیەكی ڕەها، بەڵام هەر زوو  كەوتنە هێنانەوەی پۆزش و پەردەپۆشكردنی هەڵەكانیان، كۆمێنتی بەڕێزتان لە بارەی ناونیشان و ناوەڕۆكی ئەو پرۆژەوە چیە؟ چ مەبەستێكی فیكريی و سیاسی بەپشت ئەو هەوڵە نەزۆكانەوە ئەبینن؟

وەڵام: ئەوەی ئاماژەتان بۆ كرد، نموونەیەكی ئەو قەیرانەیە كە باسم كرد. من ئەو حاڵەتەم ناو ناوە (هیستیریای فكریی). تۆ ورد بەرەوە لەو دوو فاقەییەی كە تێی كەوتوون: لە سەرێكەوە داوا دەكەن كە ئاین تەسك بكرێتەوە لە هەندێ‌ شەعائردا، كە ناویان ناوە پەیوەنديی نێوان خواو تاك، كەچی لە لایەكی ترەوە داوا دەكەن مەلای مزگەوتەكان  قسە لە ماف و پرسەكانی ئافرەت بكەن و پشتیوانیی پێشمەرگە بكەن و یارمەتی دام دەزگاكانی حكومەت بدەن و.. هتد. ئەمە ئەگەر هیستیریا نیە، چی ترە؟! 
     ئەم دەستەواژە بێ‌ ناوەرۆكە (ئاین بۆ تاك)، بۆ مەسیحەت دروستە، چونكە سروشتی ئاینەكە وایە، بەڵام ئیسلامێك كە 13 سەدە حوكمی دونیای كردووەو گەورەترین ئیمپراتۆریەتی پێكهێناوەو دەقە پیرۆزەكانی پڕن لە باسی دەوڵەتداریی و سیاسەت و حوكم و قەزاو دادو دەسەڵات، چۆن بەزۆر بچوك دەكرێتەوە لەو بازنە تەسكەدا؟
     ئەمە ئەوپەڕی نیشانەی نەزانینە، كە ئەو عەلمانییە توندڕەوانە خۆیان گێل دەكەن لەو ڕاستییەی كە بە هەزاران كتێبی ئیسلامیی لەسەر (دەسەڵات)و (حوكم)و (دادگەریی) و (قەزا)و (شورا)و (أولوا الامر)و (سوپا)و (میزان) و (حدید) و سیستمی ئابوری و كۆمەڵایەتیی و سیاسی و ئیداریی و.. هتد، نوسراون.
     ئایا مەعقول و ڕەوایە كە ئەو كتێب و مەوسوعە زانستییانەی بە ملیۆنها لاپەڕە دەخەمڵێنرێن، هەموو شرۆڤەو ڕاڤەی چەند ئایەتێك بن كە باسی پەیوەندیی نێوان خواو تاك بکەن؟
     ئایا ڕەواو پەسەندی عەقڵە كە سێزدە سەدە لە ئەزموونی حوكم و دەسەڵات، هەڵقوڵاوی ئاینێك بێت كە تەنها تایبەت بێت بە باسی نێوان خواو تاكەوە؟
     بەڕاستی ئەمە غەیری پەیڕەوكردنی سیاسەتی گەوجاندن نەبێت شتێكی تر نیەو، تا زیاتر ئەم قەوانەش لێ‌ بدرێتەوە، زیاتر ئیفلاسی فكریی و بێ‌ تفاقی دەگەیەنێت. هیوادارم ئەو كەس و دەزگایانە كە بەو جۆرە وێنای ئاین دەكەن، چاوێك بە گەشەی ڕەوتی ئاینپەروەریی ناو گەنجاندا بخشێنن و لە دوورەوە سەیرێكی مزگەوتەكان و زانكۆو پەیمانگاكان و هۆڵی پەرلەمان و تەنانەت كابینەی حكومەتی هەرێم و دەزگا فەرمییەکان بكەن و كارامەیی گەنجانی ئیسلامدۆست و خەللاقیەتی فكریی ئیسلامییەكان و میصداقیەتی ئەخلاقییان و دوورییان لە گەندەڵییەكانی ئەوان، ببینن و هەندێك داتاو زانیاریی و ئاماری ورد لەسەر تیراژو فرۆشی كتێبی ئیسلامی و ڕووكردنە ئاین و زیادبوونی دیاردە ئاینییەكان پەیدا بكەن، تا بۆیان مەعلوم ببێت كە هەموو سیاسەتەكانیان لە ڕوبەڕوبونەوەدا شكستی هێناوە.
     بۆیە لە كۆتاییدا دەڵێم: تاكە ڕێگەی دروست بریتییە لە ڕێگەی دایەلۆك و یەكتر خوێندنەوەو داننان بە ئەمری واقیعداو وازهێنان لە گەوجێتیی و تاكتیكی شكستخواردووی گەوجاندن.  

د. عمر عبد العزیز