وتاروتوێژینەوە

ن: د. عومەر عەبدولعەزیز
   پاش ساڵێك لە دامەزراندنی (جەمعییەتی تەعالی كوردستان) لە ساڵی (1918ز)دا، (بڕوانە بابەتی داهاتوو)، لەسەر دەستی حەمزە موكسی‌و خەلیل خەیالی‌و سەعید نورسی‌و ژمارەیەكی تر لە ڕووناكبیرانی كوردی دانیشتووی ئاستانە، وەك كارێكی تەواوكاری ئەو ڕێكخراوە، پاش ساڵێك‌و لە (1919ز) (جەمعییەتی تەعالی ژنانی كورد)یش لە ئەستەمبوڵ دامەزرا.
   بە پێی ڕۆژنامەی (ژین) كە لە ئەستەمبوڵ دەردەچوو لە كۆنگرەی دامەزراندنەكەیدا -كە خستبوویانە ئاهەنگێكی مەولود- خاتوو (ئەنجومی یاموڵكی) كچی مستەفا پاشای یاموڵكی سلێمانەیی، ئامانج‌و شێوازی كاری ڕێكخراوەكەی خوێندووەتەوە. هەروەها دولبەر خانم هاوسەری یوسف كامل بەدرخان لە دامەزراندنی ئەو ڕێكخراوەدا ڕۆڵی سەرەكیی هەبووە. دواتر ئەمینە خانمی هاوسەری شەریف پاشای خەندان- كە كچی عەباس حیلمی پاشای خدێوی میصر بوو- كرایە سەرۆكی فەخری ڕێكخراوەكە. ئەم ئافرەتە جگە لە پێگەی بڵندی كۆمەڵایەتی بنەماڵەكەی، بۆ خۆیشی كەسایەتییەكی بەهێزو بیرێكی ڕوناكی بەرزی هەبوو، زمانەكانی عەرەبی‌و توركی‌و ئینگلیزی‌و سویدی‌و فەرەنسی دەزانی، لەبەر ئەوەش كە تەوقەی لەگەڵ پیاوان نەدەكرد نازناوی (المحتشمة)ی پێدرابوو، پەیوەندی بەهێزی لەگەڵ بنەماڵەی پادشای سوید هەبوو، جگە لەمانەش لە ڕیزی ئەو ڕێكخراوانەی (سوید)یشدا چالاكیی دەكرد كە لە سوید داكۆكییان لە مافی ژنان دەكرد."
   شایانی باسە لە بۆنەی ڕاگەیاندنی ڕێكخراوەكەدا (ئەنجوم خانم) وتارێكی كاریگەری داوە، ئەمە بەشێكیەتی:
   "خاتوونە بەڕێزەكان! جەمعییەتی تەعایی ژنان بۆ ئامانجێكی بەرزو پیرۆز دامەزراوە، بەبۆنەی دەستبەكاربوونی خۆیەوە مەولودی كردووە، بەدەر لە هەموو شتێك داوا لە جەنابی حەق دەكەین كاروبارەكانمان پڕ خێر بكات. كوردەكان دژی توركەكان نین. لە بنەڕەتدا نابێت گەلە موسڵمانەكان دژایەتیی‌و دوژمنایەتی یەكتر بكەن. پێویستە كوردەكان وەكو نەتەوەكانی دیكە بۆ بەدەستهێنانی مافەكانی خۆیان هەوڵ‌و تەقەلا بدەن. ژنانی كورد بەڵێنیان بۆ بەدەستهێنانی مافەكانیان داوە.." هەروەها گوتویەتی: "هیچ كات دڵی موسڵمانە ڕاستەقینەكان لە یەكتر جیا نابێتەوە، چونكە ئاینێك هەیە كە ئەوانە بە پەیوەندییەكی توندوتۆڵ بەیەك دەبەستێتەوە. خوا یاربێت لەمەودوا گەلانی موسڵمان ئامانجی دادپەروەریی‌و خۆشبەختیی بۆ خۆیان دەستنیشان دەكەن‌و لە پێناوی ئەوانەدا كاردەكەن، ئەوەش لە جموجووڵ‌و ڕەفتارەكانی خۆشیاندا پیشانی دەدەن شارستانێتی ئیسلامیی لە ڕووی مرۆڤایەتییەوە چەندە سەركەوتوو بووە."
   لە كۆتایی وتارەكەیدا (ئەنجوم خانم) باسی ئەوەی كردووە كە چەندین كۆبونەوەو كۆنفرانس‌و مەراسیمی جۆراوجۆر ساز دەكەن.
   ڕەنگە ژیانی ئەم ئافرەتە وەڵامێكی گونجاوی تێدا بێت بۆ ئەو كەسانەی كە وا گومان دەبەن پابەندیی بە هەندێك ئەحكامی شەرعیی‌و پاراستنی داب‌و نەریی خۆماڵییەوە، دەچێتە خانەی دواكەوتوویی، یان ڕێگر دەبێت لە شارستانێتیی‌و پێشكەوتن‌و ژیانی مۆدێرن. ئەوە نمونەی ئافرەتێكی گەورەبووی وڵاتی (سوید)و شارێكی وەكو (پاریس)ە، تێكەڵ بە بنەماڵەی پادشایان، چالاك لە ڕێكخراوە سویدییەكان، سیاسی‌و ڕوناكبیرو دیپلۆماتكار، لەگەڵ ئەوانەشدا پێی عەیب‌و عارو دواكەوتن نیە كە ئیلتیزام بكات بە داواكانی شەریعەت‌و نەریتی میللەتەكەیەوە، سەرەنجام لە باتی ئەوەی ناوی لێبنرێت (دواكەوتوو)، یان (معقّد)و ئاڵۆز، نازناوی ڕەوشتبەرزو (المحتشمة)ی پێدراوە.   
   بەپێی هەندێك لە گۆڤارو بڵاوكراوە كوردییەكانی ئەو كاتەی ئەستەمبوڵ دەردەكەوێت كە ژمارەیەك لە ڕوناكبیرانی كورد ویستوویانە گرنگیی بە پرسەكانی ئافرەت بدەن، هەر ئەو گرنگیپێدانەش وای كرد كە بیرۆكەی دامەزراندنی ئاوا ڕێكخراوێكی تایبەت بە ئافرەتان بێتە ئاراوە، دەكرێت وەك نمونە چەند ڕستەیەك لە وتارێك بێنینەوە كە لە ژێر ناونیشانی (مەسەلەی ژن لە نێو كوردەواریدا) لە ساڵی (1913ز) بڵاو كراوەتەوە، نووسەرەكەی تێیدا بەدرێژیی باسی دۆزی ژن لە كۆمەڵگەی كوردیدا دەكات‌و ئاماژە دەكات بە واقیعی ئەو كاتەی ئەوروپاو ئەمریكا لە گرنگیدانیان بە پرسەكانی ژنان- بە تایبەتی خوێندنیان-و ڕەخنە دەگرێت لە هەندێك لایەنی لاوازی حاڵ‌و وەزعی ژنان لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا.
   بۆ دڵنیابوون لە ڕادەی هۆشیاریی‌و تێگەیشتنی وردی ئەو ڕوناكبیرانە، دەكرێت لە چەند پەرەگرافێكی ئەم نووسینە ورد ببینەوە. لە بەشێكیدا دەڵێت: ".. پێویستە گەنجانی كورد ئاگاداربن لەوەی كە كێشەی ژن‌و بنەماڵە (خێزان)، كێشەی ژیانە. هەروەها پێویستە بیر لە ڕێگاكانی پێشخستنی ژنانی كورد بكەنەوەو ئەوەش بزانن كە هەبوونی دایكانی عاقڵ‌و تێگەیشتوو بە ئەندازەی خۆراك لەنێو كۆمەڵگەدا پێویستن. ژنانی هەر نەتەوەیەك تەرازووی دیاریكردنی ئاستی پێشكەوتنی ئەو نەتەوەیەن." هەروەها دەڵێت: "پێویستە هیچ كات ئەوە فەرامۆش نەكرێت كە ئاستی پێشكەوتنی هەر كۆمەڵگایەك بە ئاستی پێشكەوتوویی ژنەكانییەوە پێوانە دەكرێت."
   وا بزانم ئەگەر بە ئینصافەوە سەرنجی ئەم ڕستانە بدەین، كە پێش زیاتر لە سەدو پێنج ساڵ - واتە ساڵی (1913ز) وتراون- دەبێت بڵێین: ڕوناكبیرانی كورد لە ئاستێكی بێداریی‌و تێگەیشتنی زۆر بەرزدا بوون، كە پاش زیاتر لە سەدەیەك لەو سەردەمە، تازە بەتازە هەندێك ڕێكخراوو هێزی سیاسی ئەمجۆرە قسانە دەكەن. 
   جا بۆ ئەوەی وەڵامی پرسیارێكم دابێتەوە كە: ئایا ئەم نووسەرە لە چ باكگراونێكی فكرییەوە ئەو قسانەی كردووە؟ هەروەها ڕاو بیركردنەوەی سەبارەت بە تێڕوانینی ئاینی ئیسلام لەمەڕ پرسەكانی ژنان چیە؟ پێویستە لە زمانی خۆیەوە وەڵام بدەمەوە كە لە وتارێكی تریدا بە ناوی (خانمی كورد) دەڵێت: "هیچ گومانێكی تێدا نیە كە پێگەو مافەكانی ژن لە ئیسلامەتیدا زۆر فراوانترو زیاترە لەو پێگەو مافانەی كە ئەمڕۆ بۆ ژنان ڕەوا نابینرێن."
   پاشان زانایانی ئاینی‌و پیاوان بە گشتیی وریا دەكاتەوەو داوایان لێدەكات كە گەشە بە هزرو بیریان بدەن‌و پێیان دەڵێت: "ئەركی پیاوان‌و زانایانی ئاینی ئەوە نیە كە مافە ئاینییەكان زەوت بكەن، بەڵكو ئەركیان ئەوەیە كە ئەو مافانە بە گوێرەی سەردەم فراوانتر بكەن‌و ڕێگر نەبن لەوەی كە دووبارە دابڕێژرێنەوە (!)" 
   لە ڕاستیدا ئەم چەند ڕستەیە زۆر سەرنج ڕاكێشن، كە بە داخەوە نووسەرەكەیمان بۆ ڕاست نەكرایەوە، چونكە لە ئیمزای نووسەرەكەیدا تەنها نووسراوە: (ئەرگانی مادەنلی، ی.ج)و زانیاری زیاترمان لە دەستدا نیە لەسەری، بەڵام لەم جۆرە نووسینانەوە لەوە تێدەگەین كە بۆچی ڕوناكبیرو زاناو كەسایەتییەكانی كورد، بە ئاسانی گەیشتوونەتە باڵاترین پلەو پایەو پۆستە ئیداریی‌و سیاسی‌و قەزایی‌و سەربازییەكانی (ئاستانە)و (بابی عالی)‌و دەیان كەسایەتی كورد لە ئیمپراتۆریەتی عوسمانیدا بوونەتە وەزیرو سەفیرو والی‌و قازی‌و ڕاوێژكارو.. هتد. دەتوانین بڵێمن هیچ نەتەوەیەك بە ڕادەی كورد -سەرەڕای بێنازیی‌و چەوساندنەوەی نەتەوەكەو سەرەڕای نەبوونی سەقامگیریی لە وڵاتەكەیانداو كەمیی ڕێژەی لەچاو نەتەوەكانی تردا- بەو ڕادەیە كەسایەتیی‌و بیرمەندو كارەكتەری چالاكیی لە ناوەندە جۆراوجۆرەكانی خیلافەتی عوسمانیدا نەبووە. ئەم خاڵە جێی تێڕامان‌و شرۆڤەكردنی زیاترەو هەقوایە لێكۆڵەران -بەتایبەتی خانمانی خاوەن هزرو قەڵەم- بەوردیی بابەتی لەسەر بنووسن.
سەرچاوەكان:
1- الأسرة البدرخانیة، د. صلاح هروری.
2- شریف باشا، حیاته ودوره السیاسي، صالح محمد حسن، الدار العربیة للموسوعات، بیروت، (2006ز).
3- جەمعییەتی تەعالی كوردستان، ئیسماعیل گوێڵداش، وەرگێڕانی: زریان ڕۆژهەڵات، بنكەی ژین، سلێمانی، (2011ز).
4- جڤاتا هێڤی تەلەبەیێ‌ كوردان، مالمیسانژ، وەرگێڕانی: زریان ڕۆژهەڵاتی، بنكەی ژین.