وتاروتوێژینەوە

زنجیرەی مێژووی ڕێکخراوە کوردییەکانی 
نیوەی یەکەمی سەدەی بیست 
ئەڵقەی (٣)
جەمعییەتی ئیتتیحادی محەممەدی، ئەستەمبوڵ (١٩٠٩ز)
ن: د. عومەر عەبدولعەزیز
   ساڵی (١٩٠٩ز) ژمارەیەک لە کەسایەتییە خەمخۆرەکانی دانیشتووی شاری ئەستەمبوڵ، وەک: (سەعید نورسی)و (پیرەمێرد)و (حەمدی جاویش)ء (دەرویش وەحدەتی)ء (سوھەیل پاشا)و (ڕەزا پاشا)و (محەممەد ێادق)و چەند کەسایەتییەکی تر، لە کۆنگرەیەکی فراواندا لە مزگەوتی (ئەیاێۆفیا)ی دێرینی ئەستەمبوڵ، ڕێکخراوێکیان بە ناوی کۆمەڵەی یەکێتی محەممەدیی (اتحادی محمد جمعیتی) دامەزراند. مامۆستا نورسی، ناسراو بە (بدیع الزمان) -کە لەو کاتەدا لە ئەستەمبول دەژیا- بە گەرمیی لەگەڵ بیرۆکەکەدا بوو. ھەندێک کەسیش پێیانوایە کە سەعید نورسی دامەزرێنەری ڕێکخراوەی (ئیتتیحادی محەممەدی) بووە. ئەوەی کە گومان ناھێڵێتەوە بۆ ئەندامێتی مامۆستا نورسی لەو ڕێکخراوەدا،  دانپێدانانی خۆیەتی لە کتێبە ناسراوەکەیدا (دادگای سەربازیی عورفی)، کە لە ھەمان ساڵی دامەزاندنی کۆمەڵەی (یەکێتی محەممەدی)دا نووسیویەتی، لە وەڵامی پرسیارێکدا کە: ئایا چوویتەتە ناو یەکێتی محەممەدی؟ دەڵێت: "بەڵێ، بە ھەموو فەخرو شانازییەکەوە من لە بچوکترینی ئەندامانی ئەو ڕێکخراوەم، بەڵام بەو شێوەیەی خۆم دەیناسم.." 
   نورسی لەو کۆنگرە گەورەیەی مزگەوتی ئەیاێۆفیادا وتارێکی دوو کاتژمێری داو بە دوورو درێژیی ھەلء مەرجی سەردەمەکەی ئەو کاتەی باسکرد. ناوبراو بۆ خۆی لە بیرەوەرییەکانیدا باسی دامەزراندنی ئەم ڕێکخراوە دەکاتء ئەوەش دووپات دەکاتەوە کە پاش چوونە ناویء بە کاریگەریی وتارەکەی ئەو لەسەر باسی ڕێکخراوەکە، تەنھا لە شارەکانی (ئەدەپازار)و (ئیزمیت)، (٥٠٠٠٠) پەنجا ھەزار کەس چوونەتە ناو ڕێکخراوەکەوە. بۆیە لە کاتی دادگایی کردنەکەیدا، یەکێک لەو تۆمەتانەی دراوەتە پاڵی، دامەزراندنی کۆمەڵەی (ئیتتیحادی محەممەدی) بووە. ئەویش بە شانازییەوە ھۆگریی خۆی بۆ ڕێکخراوی ناوبراو دووپات دەکاتەوەو داکۆکییەکی زۆری لێدەکات، نورسی بۆ خۆی لە بەشێک لە بیرەوەرییەکانیدا دەڵێت:
   "بیستوومە ھەندێک کەس، وەک بەڕێزان سوھەیل پاشاء شێخ ێادق، ئەم ناوەیان گۆڕیوە بۆ شتێکی ساکارء کەمء قۆڕخیان کردووە تەنھا لە پەرستشء شوێنکەوتنی ھەندێک سوننەتی پاکدا، بۆیە پەیوەندییان پچڕاندووە بەو کۆمەڵە سیاسییەوەء بڕیاریان داوە نەچنە ناو سیاسەت. بۆیە ترسامء وتم: ئەم ناوە (واتە: ئیتتیحادی محەممەدی) مافی ھەموو موسڵمانانە، بۆیە تایبەتکردنء سنوردارکردن قبوڵ ناکات، لەبەر ئەوە ھەروەکو چۆن من چوومەتە چەندین کۆمەڵەی ئاینیی- چونکە وامدەبینی ئامانجیان یەکە- ھەروەھا ئەچمە ئەم ناوە موبارەکەش، بەڵام ئەو (یەکێتی محەممەدی) یەی ناسیمء چوومە ناوی، ئەو بازنە نورانییەیە کە پێکەوە پەیوەستەء لە خۆرھەڵاتەوە تا خۆرئاواء لە باشورەوە تا باکور درێژ بۆتەوە."
   پاشان نورسی باسی ئەو ڕێکخراوە پەیوەست دەکات بە ئوممەتی ئیسلامییەوەو لە گوزارشتێکی لێزانانەدا دەیەوێ دۆسییەکەی لە ڕووی یاساییء قەزاییەوە سووکء ئاسایی بکاتەوە، بۆیە بەمجۆرە پێناسی ڕێکخراوەکە دەکات:
 ".. ئەوانەی چوونەتە ناوی، ژمارەیان لە ٣٠٠ ملیۆن ترازاون.
تۆمارێک کە ناوی ئەندامانی تێدا نووسراوە: (لوح المحفوڤ) ە..
شوێنی کۆبونەوەکانی: مزگەوتء تەکیەء قوتابخانە ئاینییەکانن،
مەڵبەندی گشتی: مەککەء مەدینەیە.
سەرۆکەکەی: سەروەری جیھان گەورەمان پێغەمبەری بەڕێزە.
پێڕەوی ناوخۆی ئەم یەکێتی یە: سوننەتء ڕەوییەی پێغەمبەرە.
یاساکەی: فرمانە شەرعییەکانن. چەکء شمشێری: بەڵگە بڕندەکانن.
ئامانجء مەبەستیان: بەرزکردنەوەی وشەی خوایە."
   ئەم ڕێکخراوە زمانحاڵێکی بووە بە ناوی (وولقان) کە لە ژێر ئەم ناوەدا نووسراوە: (ڕەواجدەری ئەفکاری یەکێتی محەممەدیی)، کە (دەروێش وەحدەتی) خاوەن ئیمتیازو بەڕێوەبەری بووەو سەعید نورسی یەکێک بووە لە نووسەرە ھەمیشەییەکانی.
محەممەد ڕەشید ڕەزاو ھەڵوێستێکی جیاواز لە (ئیتتیحادی محەممەدی):
    لێرەدا بۆ ئەمانەتی زانستی گونجاوە کە لە گۆشەنیگایەکی ترەوەو بە خوێندنەوەیەکی جیاوازەوە، دامەزراندنی ئەو ڕێکخراوەیە بخەینە ڕوو، ئەویش لەسەر زمانی موێلیحی گەورە (محەممەد ڕەشید ڕەزا)ی قوتابی بیرمەندی گەورە محەممەد عەبدەیە، کە لە ھەڵسەنگاندنێکی دوور بە دووردا دەڵێت: "لە سوریە بووم ھەواڵی دامەزراندنی (کۆمەڵەی محەممەدی)م بیست، کە داوای حوکمی شەریعەتء جێبەجێکردنی یاساکان دەکات بە پێی شەریعەت. من بەو ھەواڵە زۆر دڵخۆش نەبووم، ھەرچەند ژیانی خۆم تەرخان کردبوو بۆ بانگەواز بۆ ئیسلامء داکۆکی لێکردنی، ترسم ئەوە بوو کە بە ناوی ئاینەوە دژایەتی دەستور بکرێت. تەنانەت لە کۆبونەوەیەکدا لە (یانەی یەکێتی عوسمانیی) لە بەیروت، ئەمیر (شەکیب ئەرسەلان) دەربارەی ئەو کۆمەڵەیە ڕای لێ وەرگرتم، منیش وتم: ترسم زیاترە لێی، تا ئەوەی ئومێدم پێی ببێت، بۆ نمونە ئەگەر داوا بکات لە (ئەنجومەنی نوێنەرانی ئوممەت) کە یاساکان بە پێی کتێبەکانی مەزھەبی حەنەفی بێت - بەو مەرجانەی ئەوان بۆ فتوا پشتیان پێبەستووە -ئەوە حەرەجء بارگرانییەکی گەورە دروست دەکات، واش نازانم دامەزرێنەرانی ئەو ڕێکخراوە ھێندە لە پلەیەکی بەرزدا بن کە داوای پارێزگاریی لە بنەما نەگۆڕەکانی قورئانء سوننەت بکەنء تەنھا ئەوە بکەنە مەرج کە ھیچ یاسایەک دژیان نەبێت، کە ئەوە بۆ خۆی بەسە." 
   پاشان ڕەشید ڕەزا دەڵێت: "بەدڵنیایی لە ئاینی ئێمەدا شتێک نیە دژی شارستانێتی ھاوچەرخ بێت، لەو شتانەدا کە بە سوودی نەتەوە پێشکەوتووەکانە، جگە لە ھەندێک بابەتی تایبەت بە مامەڵەی سوو (ڕیبا)، بۆیە من ئامادەم ڕێکخستن بکەم لە نێوان ئیسلامی ڕاستەقینەء ھەموو ئەو شتانەی عوسمانییەکان پێویستیانە بۆ گەشەپێدانی دەوڵەتەکەیان، لەو شتانەی ئەوروپیەکان تاقییان کردۆتەوە، بە مەرجێک پابەند نەکرێم بە مەزھەبێکی دیاریکراوەوە، بەڵکو قورئانء سوننەت سەرچاوە بن." 
   لە ڕاستیدا ئەم تێڕوانینء خوێندنەوەیەی عەللامە ڕەشید ڕەزا بۆ ئەو ھەنگاوەی ڕوناکبیرانی کورد لە ئاستانە، پێش زیاتر لە سەد ساڵ (واتە ساڵی (١٩٠٩))، تا نووسینی ئەم ئەنسکلۆپیدیایە (واتە ساڵی ٢٠١٧)، بەڵگەو نیشانەی ئاستی زیندوویەتی ھزرو بیری ئەو پیاوەیەو دەری دەخات کە لە بیرکردنەوەو دووربینییء تێگەیشتنی (مقاێیدی)دا، نزیکەی سەدەیەک پێش سەردەمەکەی خۆی کەوتووە. 
     سەرچاوەکان:
١- من الفکر والقلب، سعید رمضان البوطي، دمشق، (١٩٦٩م). 
٢- کلیات رسائل النور، سعید النورسی، ترجمة: إحسان قاسم الصالحي، المجلد ٨.
٣- السیرة الذاتیة، سعید النورسي، ترجمة: إحسان قاسم الصالحي.
٤- مجلة المنار، محمد رشید رضا، المجلد:١٢.